Już w połowie XIV wieku działała w Antwerpii giełda zbożowa, bezpośrednia poprzedniczka giełdy pieniężnej, która na tym samym rynku rozwinęła się w następnym stuleciu. Wkrótce potem na giełdzie w Amsterdamie pojawiły się pierwsze akcje holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wielu ekspertów właśnie w tym wydarzeniu upatruje korzeni dzisiejszych gigantów – nowojorskiej New York Stock Exchange czy frankfurckiej Deutsche Börse.
W marcu 1792 r. 24 amerykańskich hurtowników spotkało się w interesach w Nowym Jorku. Kilka tygodni później podpisali oni dokument o nazwie „Buttonwood Agreement”. Przedsiębiorcy rozpoczęli – wyłącznie między sobą – handel papierami wartościowymi. W ten sposób powstał pierwowzór New York Stock Exchange. Miejsce handlu usytuowano przy ul. Wall Street 11, a w 1817 r. formalnie założono „New York Stock and Exchange Board”. Nowojorska giełda od samego początku była miejscem mocno ekskluzywnym – żeby do niej przystąpić, kupiec musiał posiadać nieposzlakowaną opinię, a za członkostwo pobierano systematycznie rosnącą opłatę…
Transakcje na rynku kapitałowym
Warto zaznaczyć, że od samego początku funkcjonowania giełd wykształcił się podział na giełdy kontynentalne, poddane większej kontroli administracji państwowej, i giełdy anglosaskie, organizowane początkowo pod niemal wyłącznym nadzorem organizacji kupieckich lub samorządów. Różnice w strukturze organizacyjnej giełd amerykańskich z jednej strony i na przykład francuskich i niemieckich z drugiej widać wyraźnie do dnia dzisiejszego.
Z giełdą papierów wartościowych wiąże się bezpośrednio pojęcie rynku kapitałowego. W dużym uproszczeniu można przyjąć, że rynek kapitałowy to rynek, na którym dokonuje się transakcji kupna lub sprzedaży papierów wartościowych, na przykład akcji, obligacji, czy certyfikatów inwestycyjnych. Można go podzielić na rynek kapitałowy pierwotny (na którym uprawnione podmioty emitują papiery wartościowe) i wtórny (służący kupowaniu i sprzedawaniu tych papierów). Giełda to z kolei instytucja organizująca obrót instrumentami finansowymi, która zapewnia koncentrację w jednym miejscu i czasie ofert kupujących i sprzedających. Celem takiego zabiegu jest wyznaczenie kursu papieru wartościowego i skojarzenie ofert obu stron transakcji. Kupujący i sprzedający to oczywiście inwestorzy, którzy obracają papierami wartościowymi za pośrednictwem domów maklerskich. Każda giełda ma również organ kontrolujący zachodzące na niej procesy. W przypadku warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych jest to Komisja Nadzoru Finansowego.
Tradycja giełdy warszawskiej
W Polsce pierwsza giełda papierów wartościowych powstała w 1817 r. w Warszawie. Co ciekawe, w okresie II Rzeczypospolitej, poza giełdą warszawską, funkcjonowały również giełdy w Łodzi, Krakowie, Katowicach, Poznaniu oraz we Lwowie i Wilnie. W momencie wybuchu II wojny światowej giełda w Warszawie została zamknięta, a w PRL-u reaktywacja giełdy była niemożliwa ze względu na istnienie gospodarki centralnie planowanej. Uruchomienie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie po 1989 r. było możliwe dzięki pomocy Spółki Giełd Francuskich i tamtejszego Centralnego Depozytu SICOVAM. Pierwsza sesja GPW, z udziałem 5 spółek i 7 biur maklerskich, odbyła się 16 kwietnia 1991 r. Jeszcze w tym samym roku GPW została członkiem korespondentem Światowej Federacji Giełd, a trzy lata później GPW stała się pełnoprawnym członkiem tej organizacji. Rok 2004 oznaczał natomiast dla warszawskiej giełdy nabycie pełnego członkowstwa w Federacji Europejskich Giełd Papierów Wartościowych.
Instytucją, w której przechowywane są papiery wartościowe i rozliczane są transakcje na instrumentach finansowych notowanych na GPW, jest Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A.. Warszawska GPW prowadzi transakcje na dwóch rynkach: na Głównym Rynku GPW, regulowanym, poddanym nadzorowi GPW i działającym od chwili uruchomienia giełdy, a także na rynku NewConnect zorganizowanym i prowadzonym przez giełdę, działającym od połowy 2007 r. Z kolei w drugiej połowie 2009 r. uruchomiono na warszawskiej giełdzie Rynek Obligacji GPW CATALYST dla transakcji obejmujących instrumenty dłużne.
Debiut giełdy na giełdzie fot. PAP
Kapitalizacja giełdy
Inne kluczowe pojęcie związane z giełdą papierów wartościowych to indeks giełdowy, a więc syntetyczny miernik zmian cen papierów wartościowych. Najważniejsze indeksy na GPW to WIG – opisujący koniunkturę wszystkich spółek notowanych na rynku podstawowym giełdy oraz WIG20 – dotyczący zmian cen 20 spółek o największych obrotach i kapitalizacji z rynku podstawowego.
Polska giełda należy do liderów rynków kapitałowych w Europie Środkowo-Wschodniej i zyskuje również coraz silniejszą pozycję w skali całego Starego Kontynentu. O pozycji danej giełdy decyduje kapitalizacja giełdy, a więc całkowita wartość w cenie rynkowej wszystkich papierów wartościowych notowanych na danej giełdzie. Według danych FESE za 2009 r., kapitalizacja GPW wyniosła na koniec tego roku ponad 105 mld euro, co oznaczało, że Warszawa zdecydowanie wyprzedziła na przykład Wiedeń. Ciągle brakuje nam jednak dużo do liderów Starego Kontynentu: kapitalizacja londyńskiej London Stock Exchange (LSE) osiągnęła poziom 2,2 mld dolarów (dane za Światową Federacją Giełd), kapitalizacja giełdy we Frankfurcie nad Menem wyniosła 900 mld euro, a kapitalizacja amerykańskich gigantów na samym tylko rynku europejskim wyniosła w przypadku NYSE 1,999 bln euro, a w przypadku NASDAQ OMX Group Inc. (National Association of Securities Dealers Automated Quotations) – 569,5 mld euro. Według Światowej Federacji Giełd globalnym liderem pozostaje obecnie NYSE Euronext (US) z kapitalizacją wynoszącą 11,74 bln dolarów (!), która wyprzedza giełdę tokijską Tokyo Stock Exchange (TSE) – 3,27 bln dolarów oraz NASDAQ OMX (US), inną giełdę o amerykańskim rodowodzie, której kapitalizacja wyniosła 3,16 bln dolarów.
W tekście wykorzystano dane Federacji Europejskich Giełd Papierów Wartościowych zawarte w raporcie „European Exchange Report 2009” oraz dane Światowej Federacji Giełd z „Market highlights for first half-year 2010”, a także materiały edukacyjne portalu GPW w Warszawie.
Słownik pojęć:
- Alternatywny system obrotu – system obrotu dokonywany poza rynkiem regulowanym, którego przedmiotem są papiery wartościowe lub instrumenty rynku pieniężnego; system umożliwia zawieranie transakcji między jego uczestnikami.
- Bessa – „rynek niedźwiedzia”, tendencja spadkowa na rynku instrumentów finansowych.
- Dywidenda – część zysku netto spółki, która wypłacana jest akcjonariuszom.
- Hossa – „rynek byka”, tendencja wzrostowa notowań instrumentów finansowych.
- Instrument finansowy – papiery wartościowe oraz niebędące papierami wartościowymi tytuły uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, instrumenty rynku pieniężnego, a także finansowe kontrakty terminowe, opcje i pochodne instrumenty towarowe oraz inne instrumenty pochodne.
- Kurs jednolity – kurs instrumentu finansowego, ustalany na podstawie zleceń kupna i sprzedaży, po którym zawierane są wszystkie transakcje danym instrumentem.
- Raiting – proces oceny dotyczący wiarygodności finansowej danego emitenta dłużnego papieru wartościowego, a także ocena ryzyka związana ze zdolnością uregulowania zobowiązań finansowych przez emitenta.
- Rynek regulowany – system obrotu instrumentami finansowymi, zapewniający inwestorom powszechny i równy dostęp do informacji rynkowej oraz jednakowe warunki nabywania i zbywania dopuszczonych do obrotu instrumentów finansowych; rynek poddany nadzorowi określonego organu.
- Spread – różnica pomiędzy najlepszą ceną kupna a ceną sprzedaży przed zawarciem transakcji giełdowej.
Opracowanie na podstawie materiałów Centrum Edukacyjnego portalu Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie
Zarząd Giełdy Papierów Wartościowych – pierwszy z prawej Ludwik Sobolewski, prezes GPW w Warszawie
Kamienie milowe w historii polskiej i światowej giełdy
- 1602 – założenie holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, rozwój giełdy w Amsterdamie, na której po raz pierwszy pojawiają się akcje.
- 1801 – przemianowanie giełdy londyńskiej na Stock Subscription Room, poprzedniczkę dzisiejszej London Stock Exchange.
- 1817 – założenie New York Stock & Exchange Board, przemianowaną w 1863 r. na NYSE; powstanie pierwszej giełdy papierów wartościowych w Warszawie.
- 24 października 1929 – czarny czwartek na Wall Street – fala spadków na nowojorskiej giełdzie, załamani brokerzy i inwestorzy w skrajnych wypadkach popełniają samobójstwa.
- kwiecień 1991 – powstaje Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie.
- 11 kwietnia 2001 – atak terrorystyczny na World Trade Center; NYSE zostaje zamknięta na 4 dni – najdłużej od 1933 r.
- 2007 – GPW uruchamia rynek NewConnect dla mniejszych spółek o dużym potencjale wzrostu.
- 2009 – GPW uruchamia rynek papierów dłużnych CATALYST; kapitalizacja GPW wynosi pod koniec roku ponad 105 mld euro, dla porównania kapitalizacja NYSE blisko 10 bln dolarów (stan na koniec 2009 r.).