„Skąd się bierze mięso na kebaby? Dlaczego Łowcy Nerek atakują w IKEI? Co łączy Adama Małysza z Achillesem, a co z syberyjskim szamanem?” Okładka książki „Mitologia współczesna” autorstwa Marcina Napiórkowskiego atakuje nas takimi efektownymi sloganami. Co trzeba wiedzieć, zanim zdejmie się ją ze sklepowej półki i wyjmie z portfela pieniądze? I na czym polega mit „Mitologii współczesnej”?
Wydana niedawno przez Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego pozycja pióra młodego doktora Instytutu Kultury Polskiej przedstawia zagadnienie mitu jako jedną z podstawowych struktur myślenia współczesnego człowieka. W cieniu klasycznej teorii mitu Claude’a Levi-Straussa o „myśli nieoswojonej” – sposobie myślenia mitycznego właściwego jedynie ludom pierwotnym – autor stawia swoją własną tezę: my, chełpiący się swoim racjonalizmem mieszkańcy Europy, jeżdżący nowoczesnymi samochodami i czerpiącymi garściami z dorobku technologii, nie różnimy się w sposobie myślenia niczym od polinezyjskich wojowników. Więcej nawet, bo okazuje się, że w ramach naszego społeczeństwa wszelkie podziały na „My” i „Oni” po raz kolejny okazują się błędne. „My” – trzeźwo myślący członkowie środowisk akademickich i intelektualnych i „Oni”, podatni na masową propagandę mediów czy kultury oralnej – Napiórkowski mówi, że każdy ma swoje mity, o których istnieniu nie zdaje sobie oczywiście sprawy (bo gdyby zdawał, przestałyby być mitami).
Czy Adam Małysz jest współczesnym mitem?
Zawarta w książce argumentacja jest wyłożona w sposób niezwykle przejrzysty i dobrze skomponowany. Autor tłumaczy więc po kolei zjawiska będące nieodłącznymi elementami kreującymi świadomość indywidualną, ale także taką związaną z życiem w społeczeństwie: Zadawane są więc pytania o wpływ mediów w kreowaniu różnego rodzaju skandali. Pokazany jest nasz sposób autokreacji w opozycji do innych kultur (co niekoniecznie musi być związane z jakąś nietolerancją). Mówi się o historii i o tym, jak pewne fakty z przeszłości stają się ważne w teraźniejszości, choć niekoniecznie były takie wtedy. Wprowadza się kategorię bohatera narodowego jako niezwykłego fenomenu społecznego. Wyjaśnia się, na czym polega „trudność” kultury wysokiej. Wreszcie, mówi się o idealizacji przeszłości (na zasadzie zderzenia z okrutną współczesnością) i o tym, skąd powstają teorie na temat końca świata.
Wszystko to w kontekście mitu. Napiórkowski nie waha się porównać Adama Małysza do greckiego herosa, a kanadyjskich szamanów przeciwstawić urzędnikom IPN-u. Mocną stroną jego dzieła jest metodologia pracy – wyłożona bardzo obszernie, w kontekście innych badań, nie pozostawia wiele miejsca na krytykę. Szacunek budzi również rozmach książki. Charakteryzuje ją bowiem ogromna interdyscyplinarność; autor sprawnie posługuje się narzędziami z zakresu socjologii, antropologii, psychologii, a nawet historii czy filozofii. Buduje to bardzo wiarygodny przekrój współczesnej kultury, w którym pojawiają się obok nazwisk Levi-Straussa, Bronisława Malinowskiego czy Mircei Eliadego także Emile Durkheim, Umberto Eco czy… Adam Mickiewicz.
Dotychczasowy opis sugerowałby, że „Mitologia współczesna” to pozycja stricte naukowa. Czy zatem zapowiedź sensacji, którą przekazuje okładka książki, to zwykły marketingowy zabieg, przywołujący na myśl emitowany przez Discovery rozrywkowy program „Pogromcy Mitów”? Być może trochę tak jest, ale wiedzieć trzeba, że Napiórkowski zdobył rzadką w środowiskach naukowych zdolność przekazu docierającą do bardzo szerokiego kręgu czytelników. Książka będzie zatem zarówno wartościowa dla socjologów czy badaczy kultury, jak i dla innych osób zwyczajnie zainteresowanych otaczającą ich rzeczywistością. Ukazuje ona bowiem wiele przykładów sytuacji, o których każdy Polak słyszał i które są doskonałym materiałem dla badania struktur myślenia: czy to plotki o psim mięsie podawanym w chińskich restauracjach, czy też opowieść o seksualnych ekscesach gimnazjalistów, która okazuje się nieco zbyt mocno wyeksponowana przez media. „Mitologia współczesna” jest to więc napisana fantastycznym językiem, przejrzysta w treści i dostępna dla wszystkich praca, która na pewno znajdzie uznanie wśród zajmujących się tym tematem badaczy.
Marcin Napiórkowski
Mitologia współczesna
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2013